Francisco (naran batizmu Giovanni di Pietro di Bernardone) moris iha Assisi, iha Úmbria (Itália) iha 1182. Joven foti-an (orgullozu), loko-an (vaidozu) no riku, ne’ebé ikusmai sai santu boot, santu boot liu, padroeiru Itália nian. Ho tinan 24 nia hakribi rikusoin hotu atu kaben ho “Señora Pobreza”.
Francisco bá funu bainhira nia iha maiuzumenus tinan 19, nu’udar kavaleiru, maibé bainhira nia morias nia rona no obedese Na’i ka Patraun nian lian ne’ebé dehan ba nia: “Francisco, serví sé mak di’ak liu, na’in ka atan?”. Nia hatán katak na’in. “Entaun, tanba sá ó nakfilak tiha na’in ba atan?”, lian ne’e hatán. Iha inísiu ninia konversaun, nia sai peregrinu ba Roma, hodi moris nu’udar eremita no iha solidaun, bainhira nia simu orden Santu Kristu nian iha igreja ki’ik-oan São Damião: “Bá hadi’ak ha’u-nia kreda ne’ebé rahun”.
Nia bá iha misaun “paz no dame nian”, tuir ho ksolok perfeita Kristu kiak, kastu no obediente. Iha kampu Assisi nian iha ermida Na’i-Feto nian hanaran ‘Porziuncola’. Ida-ne’e mak fatin ne’ebé Francisco no nia maluk sira hadomi liu, basá iha Primavera 1200 nian nia la mesak ona; mai hamutuk ho nia mane valente ruma ne’ebé mós husu esmola, serbisu iha to’os, haklaken, vizita no konsola ema moras sira. Grupu dahuluk kompostu husi belun na’in lima, amlulik rua Pietro no Silvestrw; leigu na’in rua Bernardo no Egidio; no Francisco rasik. Depoizde esperiénsia iha Asissi, sira hetan autorizasaun husi Bispu atu prega verbum exortationis, Francisco hetan impulusu interiór atu haklaken nia ksolok hakat liu ninia fatin. Nia halo espedisaun misionária ki’ik-oan ida, hodi haruka belun isra na’in rua rua ba sidade besik sira. Husi ne’ebá, Francisco dedika an atu halo viajen misionária sira: Roma, Chipre, Egipto, Síria… halo peregrinasaun ba Fatin Santu sira. Bainhira nia fila ba Itália, iha tinan 1220, nia hetan Fraternidade fahe malu. Frade balun la komprende simplisidade Evanjellu nian.
Tanba difikuldade sira, Francisco hanoin katak presiza organiza an. Nia halo organizasaun interna no garante estrutura jurídika, Nune’e nia bá hasoru “señor Papa” atu husu konfirmasaun ba sira-nia “propositum vitae”. Nune’e, grupu ne’e bá Roma, hodi hetan konfirmasaun orál husi Papa Innocenzo III.
Regra dahuluk, ne’ebé Francisco aprezenta iha 1221 ba aprovasaun Roma nian, la hetan konfirmasaun husi Papa. Maibé ho kolaborasaun husi frei matenek sira no husi kuria romana, nia konsege hakerek Regra foun, ne’ebé Papa Onorio aprova iha 29 Novembru 1223. Nune’e iha 1223 moris Regra Ordem Frade Menor sira-nian, ne’ebé ohin loron sei regula fransciscano sira-nia moris. Ne’e mak hahalok tutun ninia moris nian.
Iha etapa ikus nia moris nian, nia simu iha foho Alverne Kristu nia kanek ka estigma sira, durante jejún loron haatnulu nia laran, iha 1224.
Nia saude sai fraku no delek, nune’e, S. Francisco de Assis ba haksumik an iha igreja S. Damião nian, ho nia oan espirituál sira hale’u nia. Iha fatin ne’e nia hakerek “Kántiku Kriatura sira-nian”, no husi knananuk ne’e ita komprende oinsá Francisco penetra didi’ak realidade íntima natureza nian, hodi kontempla iha kriatura ida-idak Maromak nia prezensa.
Tuirmai, nia sai bainaka iha palásiu episkopál ba tempu ruma, nia dita ninia «Testamentu», famozu, mensajen ikus ba nia oan sira, atu sai fiél ba “señora Pobreza”. Iha ne’ebá nia afirma: «Ema ida la hanorin saida mak ha’u tenke halo; maibé Altissimo rasik revela mai ha’u katak ha’u tenke moris tuir Santu Evanjellu».
Nia mate iha Assisi, iha “Porziuncola” ne’ebé nia hadomi liu, iha kalan 3 Outubru 1226, toba isin tanan iha rai leten.
Liutiha tinan rua inkompletu, iha 16 Jullu 1228, Papa Gregório IX kanoniza mane-kiak Assisi nian.
Amu-Papa S. João Paulo II foti nia ba Patronu ekolojia nian ho “Bula” ida hanaran “Inter sanctus” iha 29 Novembru 1979 assina husi Sekretáriu Estadu Kard. Agostino Casaroli no fó sai ba Kreda tomak 2 Abríl 1980.
S. Francisco de Assis, harohan mai ami!
