Dili – Amlulik sira, relijiozu/a sira, leigu no joven ruma ho totál 200 halibur hamutuk iha Salão Centro de Formação João Paulo II (Comoro-Dili) atu rona aprezentasaun Surat Ensíklika Papa Francisco nian “Laudato Si” husi Mons. Iunot Paul, loron 20 Novembru 2015.
Títulu ne’e foti husi S. Francisco de Assis nia knananuk ‘LAUDATO SI, mi Signore’ – «Ema sei hahi’i Ita, ha’u-nia Na’i, tan ami-nia biin rai, ami-nia inan, ne’ebé tahan ami ho ai-fuan oioin no ai-funan koloridu no modo-tahan oioin». Iha knananuk ida-ne’e, S. Francisco de Assis dehan mai ita katak ita bele tanesan [halo komparasaun] uma ne’ebé ita hotu nian [uma-komún] ho biin ida ho sé mak ita bele fahe ita-nia moris, no ho inan ida-ne’ebé simu ita iha ninia liman rasik.
Papa Francisco la’ós de’it denunsia ita ema nia hahalok ne’ebé la uza loos no abuza hosi buat-karan ne’ebé Maromak tau iha nia, ho kultura ida deskarte nian. Maibé nia mós husu atu ita iha aprosimasaun ba ekolojia ho modu integrál. Ekolojía estuda relasaun sira entre organizmu sira moris nian no meiu ambiente iha ne’ebé sira dezenvolve an. Ekolojia integrál inklui dimensaun umana no sosiál. «Fundamentál atu buka solusaun integrál ne’ebé sei konsidera sistema naturál sira nia interasaun no ho sistema sosiál sira. La iha krize rua ketak-ketak: ida ambientál no ida sosiál; maibé ida de’it no kompleksa tebetebes krize sósiu-ambientál. Orientasaun ba solusaun husu abordajen integrál atu luta hasoru kiak, fó fali dignidade ba ema mukit sira no, iha tempu hanesan, bali natureza» (Laudato si n.139). Mudansa ne’e Amu-Papa hanaran “konversaun ekolójika”.
Mons. Ionut Paul aprezenta kapítulu ida-idak Laudato Si’ nian. Atu bele hatán ba krize ekolójika, Papa Francisco ko’alia kona-ba edukasaun no espiritualidade ekolójika (Kap. VI). Presiza iha motivasaun no edukasaun atu bele hamosu mudansa. Ita ema presiza iha konxiénsia kona-ba hun ida de’it ne’ebé hanesan, kona-ba hola-parte hamutuk no kona-ba futuru ida ne’ebé fahe eh partilla ho ema hotu-hotu. Mons. Iunot Paul temi dalan ruma hanesan: evita uza buat sira hanesan plástiku, hamenus konsumu bee, haketak lixu sira, hatudu ita-nia tau-matan ba kriatura sira seluk, kuda ai, hamate tiha ahi (eletrisidade) ne’ebé la presiza uza. Buat sira ne’e hotu bele halo iha família sira, eskola, katekeze, média, no fatin seluk.
Ita hein katak,ho Amu-Papa nia Surat ne’e, ne’ebé tradús ona ba lia-tetun, ema hotu bele lee no haka’as an liután atu tau matan ba ita-nia uma komún, katak ita-nia planeta Rai, nune’e bele sai fatin dignu ba ita ema sira atu moris, ita no jerasaun tuirmai. Timor-oan sira bele aprende hadommi Rai-Lulik ida-ne’e hodi la hafoer ho ninia hahalok aat sira, hodi soe foer arbiru, hodi la taa ai-arbiru, nst.
