Martinho de Tours moris iha Panónia, rejiaun entre Áustria no Hungría iha 316 ka 317. Ninia família pertense ba aristokrasia galo-romana no ema jentiu. Nia naran Martin ka Martinho, ne’ebé signifika “Marte ki’ik-oan”, nia aman mak fó nu’udar omenajen ba romanu sira nia maromak funu nian, Marte. Nu’udar ofisiál ezérsitu romanu nia hakarak fó ba nia oan-mane karreira militár ne’ebé susesu. Nune’e, Martinho veteranu ezérsitu ida nian no bainhira sei tinan 15 hatais ona uniforme militár, tanba orden husi Impériu ba servisu militár.

Ita hotu hanoin kona-ba santu ida-ne’e ba buat ne’ebé akontese ba nia bainhira sei foin-sa’e no sei hala’o servisu militár iha Amiens (Fransa). Loron ida tempu invernu nian ne’ebé malirin liu nia hasoru iha dalan mane ida kiak ne’ebé nakdedar tanba malirin no la iha hatais ne’ebé taka nia isin sorin. Martinho, tanba la lori buat seluk atu bele fó ba nia, dada sai nia espada no fahe ba rua ninia mantu, no fó nia sorin ba ema kiak ne’e. Iha kalan ne’e nia haree iha mehi Jezús Kristu rasik ne’ebé mosu ba nia hodi hatais mantu sorin ne’ebé nia fó ba ema kiak no nia rona Jezús hateten: “Martinho, ohin ó taka ha’u ho ó-nia mantu”.

Sulpicio Severo, dixípulu no biógrafu santu Martinho nian, haktuir katak depoizde vizaun ida-ne’e, Martinho husu kedas atu sarani (nia kleur ona mak katekúmenu, katak prepara an hela ba batizmu). Nune’e, nia ba aprezenta an ba ninia jenerál ne’ebé fahe hela prezente sira ba militár sira no dehan ba nia: “To’o agora ha’u serví ó nu’udar soldadu. Oras-ne’e husik ha’u atu hori ohin ba oin serví Jezús Kristu hodi haklaken ninia relijiaun santa”. Jenerál hakarak fó ba nia prezente barak maibé nia dehan: “Prezente sira-ne’e ó fahe ba sira ne’ebé kontinua luta iha ó-nia ezérsitu. Ha’u sei ba luta iha Jezús Kristu nia ezérsitu, no ha’u-nia prémiu sira mak prémiu espirituál”.

Tuirmai S. Martinho ba iha Poitiers iha-ne’ebé Bispu matenek Hilário hela bá, no Bispu simu nia nu’udar dixípulu no foti knaar atu hanorin nia.

Tanba Martinho sente dezeju boot atu dedika an ba orasaun no meditasaun, S. Hilário fó rai ruma ba nia iha fatin solitáriu ida no nia bá iha-ne’ebá ho nia belun ruma, no funda konventu dahuluk ka monastériu iha rai Fransa. Ba tinan sanulu nia moris iha solidaun, dedika an ba orasaun, halo sakrifísiu sira no estuda Sagrada Eskritura. Makhorik sira hela besik iha ninia fatin hetan grasa barak, isin-di’ak no milagre oioin, hodi S. Martinho nia orasaun no bensan sira. Bainhira ikusmai ema husu ba nia sá loos profisaun ne’ebé nia uluk hala’o, nia hatán: “Ha’u sai soldadu tanba obrigasaun, no monje tanba inklinasaun no atu salva ha’u-nia klamar“.

Loron ida iha tinan 371 nia simu konvite atu bá Tours ho razaun katak moras todan ida presiza nia, maibé loloos povu hakarak atu foti nia ba Bispu. Foin to’o iha katedrál ema lubun-boot proklama nia nu’udar bispu Tours nian, no maski nia deklara katak nia la soi ba kargu ida-ne’e, sira obriga nia atu aseita.

Iha Tours nia funda konventu seluk no iha ne’ebá iha monje na’in 80. Hodi S. Martinho nia milagre sira, nia pregasaun, no niia piedade, halo atu paganizmu lakon iha rejiaun ne’e. Sira ne’ebé nia konverte uluk liu mak ninia inan no ninia maun-alin sira ne’ebé jentiu.

Loron ida ninia maluk antigu ida iha ezérsitu kritika nia katak nia tauk-teen (kovarde) tanba nia retira husi ezérsitu. Nia kontesta: “Ho espada ha’u bele manán inimigu materiál sira. Ho krús ha’u halakon inimigu espirituál sira“.

Nia vizita territóriu tomak ninia dioseze nian hodi husik iha povu ida-idak amlulik ida. Nia mak fundadór ba parókia rurál sira iha Fransa.

Ninina biógrafu no dixípulu hateten katak, ema admira haree katak Martinho nafatin hatudu karákter di’ak, haksolok no laran-di’ak. Katak iha ninia tratamentu ho ema hotu nia uza bondade boot.

Loron ida iha festa ida, S. Martinho tenke oferese tua kálix ida, nia fó uluk ba amlulik ida no hafoin mak fó ba imperadór, ne’ebé iha ninia sorin. Nia esplika tanba sá: “Tanba imperadór iha kbiit ba materiál, maibé ba amlulik Maromak fó kbiit ba espirituál”. Imperadór simu esplikasaun ida-ne’e.

Durante tinan 27 nu’udar Bispu nia manán povu tomak nia domin, no ninia karidade la nahas ba ema hotu ne’ebé presiza. Sira ne’ebé lakohi nia mak ema ruma ne’ebé hakarak moris hakmatek ho sira-nia vísiu (salan) sira (inklui nia aman), maibé santu ne’e la abandona sira. Sira ne’e ida, ne’ebé inventa istória oioin kontra S. Martinho, tanba nia kritika ninia toman aat sira, santu ne’e hateten bainhira ema fó konsellu atu fó kastigu ba nia: “Se Kristu terus ba Judas, tanba sá ha’u labele terus tanba nia ne’ebé laran makerek hasoru ha’u?“.

Nia iha diskusaun maka’as ho funsionáriu ofisiál barak, basá sira uza tortura ba prizioneiru sira atu bele dehan sai sira-nia hahalok aat. Ita-nia santu kontra buat ne’e, no maski sira sai ninia inimigu, nia la permite atu uza tortura.

Nia hatene liuhusi revelasaun bainhira nia oras mate to’o no nia komunika notísia ne’e ba ninia dixípulu lubun boot. Sira halibur besik nia kama moras nian no husu hodi tanis: “Ita husik ami mesak, ami-nia aman, husik ami oan-kiak no mesak no lahó konsolasaun?” Santu hatán ho fraze ida ne’ebé sai famoza: “Na’i, se ha’u sei util iha buat ruma, ha’u la rekuza ka rejeita serbisu no okupasaun naran de’it ne’ebé Ita hakarak haruka mai ha’u”.

Maibé Maromak haree katak nia serbisu no terus barak ona no lori nia ba lalehan atu simu prémiu ba ninia obra boboot iha rai.

S. Martinho nia mantu sorin (ne’ebé nia tesi ho espada atu fó ba ema kiak) rai iha urna ida no sira hari’i tiha santuáriu ki’ik-oan atu rai relíkua ne’e. Tanba iha lia-latin atu dehan “mantu sorin” sira dehan “capilla”, nune’e ema sira dehan: “Ita ba harohan iha ne’ebé iha kapilla”. No husi ne’e mak mai naran “kapela”, ne’ebé fó ba salaun ki’ik-oan sira halo atu harohan.